Andrei Tarkovsky

"Ένα βιβλίο διαβασμένο από χίλιους διαφορετικούς ανθρώπους
είναι χίλια διαφορετικά βιβλία".
Αντρέι Ταρκόφσκι (1932-1986), Ρώσος σκηνοθέτης και σεναριογράφος. Θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους σκηνοθέτες της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και ένας από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου. Το έργο του χαρακτηρίζεται από έντονα προσωπικά και μεταφυσικά στοιχεία, με επιρροές από τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική. Στοιχεία του στυλ του είναι οι αργοί ρυθμοί, οι εξαιρετικής αισθητικής εικόνες, τα μακρινά και ακίνητα πλάνα. Πέθανε νεότατος και ολοκλήρωσε μόλις 7 (αλλά αριστουργηματικές) ταινίες: Θυσία (1986), Νοσταλγία (1983), Στάλκερ (1979), Ο Καθρέφτης (1975), Σολάρις (1972), Αντρέι Ρουμπλιόφ (1969), Τα παιδικά χρόνια του Ιβαν (1962). Γεννήθηκε 4 Απριλίου.

* Στα αποφθέγματα που για περισσότερο από ένα τώρα χρόνο δημοσιεύονται εβδομαδιαία, υπάρχει πάντα ένα μικρό βιογραφικό σημείωμα, με σκοπό όχι να τεκμηριώσει (!) την αξία του προσώπου πίσω από την εκάστοτε ρήση, αλλά κυρίως να παρακινήσει τον θεατή στο να εντρυφήσει στη ζωή και το έργο κάποιων σημαντικών ανθρώπων. Στην περίπτωση του Ταρκόφσκι, και επειδή τυχαίνει να είναι ένας από τους πιο αγαπητούς σ' εμένα σκηνοθέτες, αισθάνθηκα την ανάγκη να γράψω δυο λόγια παραπάνω.

Γνώρισα τον Ταρκόφσκι πρώτα σαν μύθο, μέσα από τις αναφορές και τα συγγράματα άλλων, και αρκετά αργότερα μέσα από το ίδιο του το έργο. Αυτός ο χρόνος ήταν μάλλον ευεργετικός, αφού μου επέτρεψε να ωριμάσω ως σινεφίλ. Το έργο του Ταρκόφσκι είναι “δύσκολο” για όσους αντιλαμβάνονται το σινεμά ως μία τέχνη εφήμερη και αποκλειστικά στοχευμένη στην διασκέδαση. Η απουσία πλοκής με τη συμβατική (δραματουργική) έννοια και οι ηθελημένα αργοί ρυθμοί του, έυκολα μπορούν να αποδιώξουν τον επιπόλαιο θεατή. Ο ίδιος χαριτολογώντας (;) αναφέρει για το Στάλκερ (1979): “Η ταινία θα πρέπει να είναι αργή και ιδιαίτερα βαρετή στην αρχή, ώστε οι θεατές που μπήκαν κατά λάθος στην αίθουσα να έχουν το χρόνο να αποχωρήσουν πριν ξεκινήσει η ιστορία”.

Οι μαγευτικά ποιητικές του εικόνες (γεμάτες από επαναλαμβανόμενα μοτίβα: χιόνι, βροχή, νερό και φωτιά, αιώρηση) δεν γεννιούνται για να μεταδώσουν κάποιο προκαθορισμένο μήνυμα. Επιζητούν μια βαθιά προσωπική, πνευματική - αλλά όχι κατ’ ανάγκη θρησκευτική, ερμηνεία (παρόλο που η Χριστιανική πίστη χρησιμοποιείται σαν leitmotif αλλά και κάποτε ως κεντρικός άξονας - στο μνημειώδες “Αντρέι Ρουμπλιόφ”). Ο Ταρκόφσκι θεωρεί μάταιη και άστοχη την προσπάθεια του σκηνοθέτη να περάσει κάποιο μήνυμα στο θεατή. Αντίθετα πιστεύει ότι αποτυπώνοντας ζωή, προσκαλεί το κοινό να βρεί εντός του τα μέσα για την αφομοίωση και την αξιολόγηση μιας ιδέας.

Είναι αλήθεια ότι κάποιες από τις εικόνες του εύκολα ταυτίζονται με συγκεκριμένα νοήματα (η ροή του νερού με την κίνηση και το χρόνο, η αιώρηση με την αγάπη) αλλά μάλλον ο παρατηρητής θα πρέπει να τις προσεγγίσει στα πλαίσια ενός ενιαίου και αδιαίρετου καμβά μια ονειρικής αφήγησης παρά αποσπασματικά. Μια ταινία του Ταρκόφσκι, όπως ακριβώς ένα ποίημα, μπορεί να σημαίνει κάτι διαφορετικό για κάθε θεατή, κάτι διαφορετικό ακόμα και για τον ίδιο ίσως θεατή που θα ξανεπισκεφθεί την ίδια ταινία μετέπειτα. Αυτή ακριβώς την σκέψη θαρρώ απηχεί το σημερινό απόφθεγμα: ένα έργο τέχνης, όπως ένα βιβλίο, νομοτελειακά θα διαβαστεί (εντός και εκτός εισαγωγικών) με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, μετατρέποντας το έτσι σε μια πολυδιάστατη αισθητηριακή και διανοητική εμπειρία εξαρτημένη και ευθέως ανάλογη με την αντίληψη, την ιδιοσυγκρασία και την ψυχική κατάσταση του δέκτη.

Πέρα από το κινηματογραφικό του έργο ο Ταρκόφσκι μας κληροδότησε και κάμποσα εξαιρετικά κείμενα για το σινεμά και την τέχνη γενικά με τη μορφή συνεντεύξεων, ημερολογίων και δοκιμίων. Σε κάποιο από αυτά μας παραδίδει έναν από τους πιο ποιητικούς ορισμούς της τέχνης και δεν μπορώ να φανταστώ καλύτερο επίλογο στη σύντομη αυτή αναφορά:

“Τι είναι η τέχνη; (...) Μια δήλωση ερωτική: η συνειδητοποίηση της εξάρτησης μας από τον άλλο. Μια εξομολόγηση. Μια πράξη ακούσια, που αντανακλά εντούτοις το πραγματικό νόημα της ζωής, της αγάπης και της θυσίας.”

"A book read by a thousand different people is a thousand different books".
Andrei Arsenyevich Tarkovsky (1932 - 1986), Russian film-maker, writer, film editor, film theorist, theatre and opera director. Tarkovsky's films include Ivan's Childhood (1962), Andrei Rublev (1966), Solaris (1972), Mirror (1975), and Stalker (1979). He directed the first five of his seven feature films in the Soviet Union; his last two films, Nostalghia (1983) and The Sacrifice (1986), were produced in Italy and Sweden, respectively. His work is characterized by long takes, unconventional dramatic structure, distinctly authored use of cinematography, and spiritual and metaphysical themes. His contribution to cinema was so influential that works done in a similar way are described as Tarkovskian. Ingmar Bergman said of Tarkovsky: "Tarkovsky for me is the greatest (director), the one who invented a new language, true to the nature of film, as it captures life as a reflection, life as a dream." Born on April the 4th.